Erkan Konyar*
Urartu Krallığı’nın başşehri Tuşpa (Van Kalesi), aslında 7 bin yıllık yerleşme tarihi olan eski bir kent. Bugün milletlerarası Van Havaalanı’nın toprağı içinde kalmış olan Tilkitepe Höyüğü, Urartu başşehrinin de yer aldığı Van Ovası’nın tarihini günümüzden 7 bin yıl öncesine kadar götüren kalıntılara sahip. Höyükte 20. yüzyılın başında yapılan arkeolojik hafriyatlarda, Halaf çanak-çömleği tespit edildi. Bu boyalı çanak-çömlek sayesinde Tilkitepe, Mezopotamya’nın Kalkolitik Periyot Halaf Kültürü’nün en kuzeydeki merkezi olarak gösterilir. Tilkitepe’nin yanında Van kayalığına paralel olarak uzanan bir öbür höyük olan Van Kalesi Höyüğü’nde ise geniş bir alana yayılan Birinci Tunç Çağı yerleşim katmanları tespit edildi.
Van Kalesi/Tuşpa ve gerisinde Van kenti. KRALİ HAFIZANIN MERKEZİ: BAŞŞEHİR TUŞPA
MÖ 9. yüzyılın başlarından itibaren Van, Urartulara başşehirlik yapar ve giderek büyüyen bir krallığın merkezi olur. Van kayalığının batı ucundaki Sardurburç/Madırburç üzerindeki yazıtlarda Urartuların birinci hükümdarı I. Sarduri, kendini Nairi ülkelerinin hükümdarı ilan eder. Yaklaşık 7-8 ton tartısındaki traverten ve kireçtaşı bloklardan inşa edilen bu anıtsal platform üzerindeki yazıtlarda I.Sarduri, kelam konusu yapıyı oluşturan anıtsal blokların Alniunu isimli hükümdarı bir kentten getirttiğini bildirir.
Yakın periyotta bu traverten bloklar üzerinde yapılan petrografik tahliller, taşların getirildikleri yerin Edremit bölgesindeki traverten yatakları olduğunu göstermiştir. Van kayalığı belirli ki krallığın yıkılışına kadar başşehirliğini devam ettirdi. Urartu hükümdarlarının çivi yazısı ile yazılmış yıllıkları ve çok odalı kaya mezarları buradadır. Yani başşehir Tuşpa (Van Kalesi) ve yakın etrafı bir nevi hükümdarı hafızanın merkezidir.
Van Kalesi / I. Argişti Mezarı’nıncephesine kazınmış yıllıkları.
URARTULARIN KÜLTÜREL MİRASI NE KADAR SAHİPLENİLİYOR?
Urartulardan günümüze ulaşan saray ve tapınak üzere anıtsal yapıları barındıran güçlü kaleler, bu harika krallık hakkında bize bilgiler sunar. Bronzdan yapılmış, üzeri figüratif bezemeli kazanlar, kalkanlar, kemer ve takılar etkileyici bir sanat anlayışını gösterir. Fakat günümüzden yaklaşık 2 bin 800 yıl evvel hem mimari hem de sanatsal manada ileri bir düzeye ulaşan bu krallığın kültürel mirası günümüzde ne kadar sahipleniliyor? Bugün 1 milyonu aşan bir nüfusa sahip çağdaş Van kentinin batısındaki başşehir kalıntılarından kentin sakinleri ve yöneticileri ne kadar haberdar? Açıkçası Eski Yakındoğu’nun en mahir kaya sürece ustalarının, mimar ve mühendislerinin inşa ettiği Urartu mimari ve sanatsal üretimine dair rastgele bir izi, kalenin eteklerine kadar uzanan çağdaş Van kentinde göremezsiniz. Aslında kent kör ve dilsizdir Urartu’ya karşı. O denli ki ismini Urartu başşehri Tuşpa’dan alan lakin “Tuşba” olarak yazılan merkez ilçenin hudutlarına Tuşpa dahil edilmemiştir. O denli bir özensizlik…
Bugün Eski Van denilince kalenin güneyinde uzanan surlarla çevrili, eski yapı kalıntılarının ve cami minarelerinin siluete hakim olduğu bölge gösterilir. 19. yüzyılın ortaları ve 20. yüzyılın başlarında bölgeyi ziyaret eden birçok seyyah kentin tarifini yapmış, gravürlerine yansıtmış, son periyottaki gezginlerden kimileri da fotoğraflamıştır. İkili surla çevrili Eski Van, Orta Çağ kentlerinin kuruluş şemasını yansıtır. Taş döşeli dar yollar üzerinde kerpiçten yapılmış, iki katlı, avlulu, düz damlı meskenler yerleşim karakterine hakimdir. Yolların kesiştiği meydanlarda da ekseriyetle cami yahut kiliseler ile han, hamam, çarşı üzere kamusal yapılar yer alır. Bilinenin tersine Van, salt 20. yüzyılın başındaki etnik çatışmalardan ötürü terk edilmemiştir. Daha 19. yüzyılın sonlarından itibaren kent, nüfus olarak seyrekleşmeye başlar ve Bahçeler Bölgesi’nde, bugün çağdaş Van’ın kurulmuş olduğu alanlarda yeni yerleşimler oluşur. Eski Van’daki surların, mescitlerin ve kiliselerin 19. yüzyılın sonlarında bakımsızlıktan harap halde olduğunu görürüz. Varlıklı aileler kuzeydoğuda sulak, derelerin beslediği topraklara taşınır. Eski Van artık ıssızlaşarak fakir ailelerin kaldığı bir bölgeye dönüşür.
Topkapı Sarayı’nda bulunan ve 16. yüzyılda Van’ı resmettiği düşünülen minyatür. VAN’IN KENDİ BENLİĞİNDEN ‘KOPUŞ’ SÜRECİ
Eski Van’da yer altı sularının yükselmesi, salgın hastalıklar ve surlarla çevrili alanın artık yapılaşmaya uygun olmaması, havası ve suyu düzgün olan bugünkü/modern Van’ın kurulduğu Bahçeler Bölgesi’nin cazibesini artırdı. Eski Van, bir nevi çarşı pazar, iş yerlerinin korunduğu bir ticari alana dönüştü. Van’ın aslında kendi benliğinden kopuş süreci de bu tarih ve olaylar süreciyle direkt ilintilidir. Kent aslında belleğinden koparıldı ve geçmişinin zenginliğinden de uzaklaştı. Orta Çağ boyunca işlek bir kent olan Eski Van kenti, 1914-1919 yıllarındaki savaş ve kaotik süreçte büsbütün terk edildi. Savaş ve ölümlerden kurtulan nüfusun kurduğu yeni Van kenti, kaleden farklı adeta belleğinden de koparıldı. Yeni yerleşim ile birlikte geçmişten gelen dini, etnik, kültürel birçok zenginlik yitirildi. Orta Çağ’dan itibaren gelen bu mirasın yanında çok daha eskiye dayanan Urartu tapınaklarını, surlarını, bronz kazanlarını, üzeri işlemeli o alımlı kemerlerini, takılarını üreten hafızanın estetik telaşlarından hiçbirini taşımaz kent. Olabildiğince bu gerçeklikten şuurlu bir formda kopmaya, koparılmaya çalışılmıştır.
Rusya Bilimler Akademisi’nin 1916 yılındayaptığı hafriyatlar sırasında fotoğraflanan Eski Van.
Şehir merkezinde birkaç tabeladaki Urartu ismi dışında, hiçbir yerde anılmaz güya. Bazen defineci kıssalarının tartıda olduğu zenginlik hayalleri, eski eser talanı üzerine kurulmuş bir hatırlanma! Urartuların altınlarının peşinden giden birçok kaybedilmiş hayat… Aslında Urartulara dair halk ortasında bir farkındalık var lakin kamusal alanda beden bulmuş hali yok. En azından Urartu’nun başşehirliğini yapmış bir yerde bunun anısına hürmetin gereği bir meydan, bir anıt olması gerekmez mi? Ancak Van’daki meydanlarda fakat inci kefali, semaver, Van kedisinin heykellerini görebilirsiniz! Bir merkez ilçe belediye liderine Urartu teması taşıyan bir anıt heykel yapılması gerektiğini tabir ettiğimde, “Çok tenkit alırız, inançlarımıza ters bir durum olarak yanlış algılanır” demişti. Sanırım Eski Yakındoğu/Mezopotamya kültürlerini, çağdaş Ortadoğu ulus devletlerinin kamusal alanlarda yok sayması tam da bu münasebete dayanıyor: Dini ve etnik nedenler.
Van Kalesi kazılarına başkanlık ettiğim vakitlerde Urartu Arkeoparkı yapmak için çok uğraş sarf ettik. 2019’da seçilmiş Belediye Başkanı Bedia Özgökçe konuyla yakından ilgilendi. Fakat misyondan alınıp yerine kayyım atanınca arkeoloji ismine yaptığımız işbirliği bile cezalandırıldı. Van hafriyatı ruhsatımız iptal edildi. Çoklukla yönetmelik ihlali, bilimsel olmayan uygulamalar, bütçe meseleleri, yolsuzluk üzere münasebetlerle hafriyat ruhsatı ya da müsaadesi iptal edilir. Fakat benim hafriyat ruhsatımın iptal edilme sebebi, vazifeden alınan bir belediye liderinin hafriyatla ilgili tweet’lerini retweet etmemdi!
Bugünkü Van meydanlarını süsleyen inci kefali, semaver ve Van Kedisi heykel/dekorasyonları. URARTU EKOLÜNÜN OLUŞMASINDA İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ’NİN MİSYONU
Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi, kurulduğu 1967 yılından beri Urartu tarih ve arkeolojisi için Van’da kıymetli bir misyon yüklenmişti. Urartu’dan yolu geçen araştırmacıların en kıymetli durak noktasıydı. Prof. Dr. Afif Erzen’in Çavuştepe ile başlattığı bu süreç Taner Tarhan’ın Van Kalesi hafriyatları, Veli Sevin’in Karagündüz ve Altıntepe hafriyatları, Oktay Belirli ’nin Anzaf ve Yoncatepe hafriyatları ile devam etti. En son İstanbul Üniversitesi ismine Eski Van Kenti, Eski Van Kalesi ve Eski Van Höyüğü kazılarını 10 devir boyunca yürüttüm. Araştırma merkezi yalnızca İstanbul Üniversitesi çalışanına değil Urartu çalışan birçok yerli ve yabancı bilim insanına kucak açtı, hafriyat araç gereçleri noktasında takviye verdi. Urartu ekolünün oluşmasında değerli bir misyon üstlendi.
Eski Van Kalesi ve Höyüğü Hafriyat Takımı, 2017. Aynı vakitte İskele Caddesi üzerindeki durağa da ismini vermişti: Araştırma. Araştırma Durağı’nın arkasında duvarlarla çevrili geniş bahçesindeki iki bina, Van halkı için bugün dahi gizemini korur. Bu durakta inen, birden fazla vakit üstleri toz toprak içinde olan beşerler demir kapının akabinde gizemli bir biçimde kaybolurdu. Birçok vakit duvarlara çıkan mahalleli çocukların meraklı ve şaşkın bakışlarının odağı olurduk. Mahallenin bakkalı, manavı ve fırını işimizin niteliğini bilirdi, yılın bu vakitlerinin gelmesini büyük bir heyecanla beklerlerdi.
“Van’ın sahibi yoktur” cümlesi Vanlılar tarafından sıklıkla kullanılır. Sahiden de Van Gölü Havzası’na sahip olduğu doğal ve ekonomik avantajlara karşın gereğince sahip çıkılmadı, kaynakları kıymetlendirilemedi. Aslında MÖ I. binyılda bölgeyi görece Yakındoğu standartlarında refah düzeyine yükselten bir kültüre ve onun maddi kültür kalıntılarına da tıpkı formda kayıtsız kalındı. Düşünün, sizden 2 bin 800 yıl evvel Urartular ülkeye yazıyı getirmiş, yüksek ve sağlam binaları inşa etmişler. Lakin siz ovanın ortasında 10 katlı nahoş ve dayanıksız binalar inşa etmişsiniz. 2011 yılı zelzelesi ve yarattığı o dehşet manzara en azından meskenleri nerelere yapmamız, nerelere yapmamamız gerektiği konusunda Urartu’dan hiç ders almadığımızı gösteriyor.
Yakın vakitte yitirdiğimiz Urartu arkeolojisinin iki pahalı bilim insanı, Altan Çilingiroğlu ve Taner Tarhan. Altan Çilingiroğlu Van Bölgesi, Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezindearazi çalışmaları sırasında kullandığı Vespa ile birlikte. Taner Tarhan ise Çavuştepe İrmuşini tapınak yazıtıyla.
Ancak tüm aksiliklere karşın, Urartu’nun estetik telaşlarını taşımayan kentin tersine, toplumsal bellek derinlerde içten içe devam ediyor. Bugün bölgede devam eden yeme içme, giysi kuşam alışkanlıkları, efsaneler, inançlar Urartu ve daha öncesine uzanan derinlikten gelir, beslenir. Örneğin Urartu inanç sistemiyle bağlı görülen Hazine Piri Kapısı, Meher Kapı, Analıkız üzere açık hava kutsal alanları, ana kayaya açılmış kapılar üzere anıtsal yerler ve yapılar, Ermeni, Kürt, Türk topluluklarının inançlarına yeni manalar yüklemiştir. 19. yüzyılın ortalarında Van Kalesi’nde birinci hafriyatları yapan Layard, “Khazana Kapousi” (Hazine Kapısı) olarak isimlendirilen Analıkız Kutsal Alanı’nda da hafriyat ve araştırmalarda bulunur. Layard notlarında, buranın Hıristiyan ve Müslümanlar için hâlâ kutsal olduğunu vurgular. Efsaneye nazaran bu kapıların altında, içinde hazinelerin bulunduğu salonun girişini kapatan ve alev kılıçları bulunan cinler tarafından korunan demirden bir kapı vardır. Kapıyı yalnızca geceleri ejderha tarafından korunan yazıtın içindeki sihirli sözcükler açabilir. Gün ağardığında ejderha, mağara yakınındaki deliğine masraf. İşte tıpkı kıssa Kale Mahallesi’nin yaşlıları tarafından hâlâ anlatılır. Hatta beni birçok kere uyarmışlardır, “Hocam hazineyi yahut kale kapısını yanlış yerde arıyorsunuz” diye…
URARTU’YU KAMUSAL ALANDA NEDEN GÖREMİYORUZ?
Urartu’yu kamusal alanda gereğince görmememizin nedeni, sanırım kente 2-3 yıllığına gelen yönetimciler ve kaldıkları mühlet boyunca mevzuyu dahi anlayamadan vazife yerlerinin değiştirilmesi. Bu durum, bölgede hafriyat ve bilimsel çalışmalar yapan araştırmacılar için de çoğunlukla kabusa dönüşür. Yöneticiler onarım, ayağa kaldırma, ihya peşindedir. Mesela Eski Van kenti daima ayağa kaldırılmaya, canlandırılmaya çalışılır. Yazdığımız raporlarda bunun mümkün olmadığını belirtiriz. Zira “ayağa kaldırmak” gerçekçi değildir. Ancak kentin yönetimcilerinin daima bir ayağa kaldırma, Eski Van’ı canlandırma hayali vardır. Kültür ve turizm bürokrasisinin de işine gelir bu durum, çünkü projeler zati hazırdır!
Van Kalesi’nin kuzeydoğu ucunda yer alan Analıkız Kutsal Alanı. Oysa merkezi yönetim ve mahallî yönetimin asıl motivasyonu definecilik, eski eser tahribatı ve kaçakçılığını önlemeye dönük olmalı. Sanırım Doğu Anadolu, kaçak kazıların, kolay defineciliğin en fazla yapıldığı bölgelerden birisi. Yani neredeyse her köyde, civardaki eski kalıntıları kazan ve bunu epey olağanlaştıran bireyler yahut kümeler var. İşte bu yaklaşım en büyük tahribatı oluşturuyor. Urartu nekropollerinde özgünlüğünü koruyan alan neredeyse kalmamış durumda. Çoklu gömülerin yapılmış olduğu mezar odalarındaki meyyit ikramlarının daha ağır olması, definecilerin bu alanlara daha çok yönelmesine neden oluyor. Urartu kale yerleşmeleri de daha organize takımların talanı altında. Bunun son örneği, hala devam eden Ayanis hafriyatlarının çabucak yanı başındaki Garibin Tepe’dir. Haber kanallarında 40-50 metre uzunluğunda yerin 5 metre altına açılmış geniş tünellerin imajlarını izledik. Urartu’nun o eşsiz duvar fotoğraflarına tahminen de hiçbir arkeolog bu derece canlı renkleriyle rastlamayacaktır. O kadar nadir…
Doğu Anadolu Bölgesi’nde arkeoloji de Urartu çalışmaları da ne yazık ki şimdiki politik tansiyonların ve endişelerin kurbanı olmaya devam ediyor. Zira Van’da Urartu’nun görünürlüğü ve tanınması halktan çok muktedirlerin uygun gördüğü orandadır. Aslında bu yaklaşım Anadolu’nun başka bölgelerinde de pek farklı değil. Bilimsel çalışmalar yanında bu hassasiyetin, farkındalığın arttırılması için de özel bir efor harcamak gerekiyor sanırım…
*İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Ana Bilim Dalı